ДЕЛ 1: СТАП ИЛИ? – ПРИСТАПИ КОН РЕД И ПОРЕДОК
1. Општествена природа на човекот (zoon politikon, homo economicus)
Човекот се раѓа сам и умира сам, но во меѓувреме стапува во односи и со други поединци. Една од социолошките концепции го одредува како конкретно битие на поединецот и негово постоење во рамки на општеството – односите во кои влегува. [1] Во рамките на општественото постоење, конкретното битие може одреди како homo economicus, затоа што доминантно е рационално, со стремеж за зачувување и унапредување на својот живот и интереси. Адам Смит тоа го забележал во Богатството на народите констатирал:
,,Не заради добрoдетелноста на месарот, пиварот или пекарот ја очекуваме нашата вечера, тука од нивниот однос кон својот интерес.”[2]
Аналогно, човек тргнува од себе и за себе, кога влегува во однос со друг. Но со самиот факт што тој влегува во односи, се организира, гради заедници, и не е доволен сам за себе, Арисотел го определил како zoon politikon, затоа што ,,не е ниту волк, ниту Бог за сам да живее,” [3] од каде и потребата општествено да постои.
Човечкиот живот не е даден со гаранција, туку носителот треба да го чува и унапредува, со цел да преживее и да има среќен (исполнет) живот. Чувањето и унапредувањето подразбира задоволување на конкретни потреби и желби и решавање на конкретни проблеми. Отсекогаш, а дотолку повеќе во последните два века, своите потреби и желби ги задоволува, а проблеми решава во рамки на повеќе заедници во кои фунционира – живее, работи, забавува, развива итн. Во истите заедници човекот делува, комуницира, и разменува, во насока на своите потребите и споделените проблемите.
Во целиот тој сплет на делувања, комуникации и размени, потребно е конкретно уредување, односно поставување и функционирање на правила на игра, кои ќе го мотивираат и ограничат поединечното поведение, а ќе служат како рамка за задоволување на потреби и решавање на проблеми.
Аналогно на тоа, човекот како homo economicus има суштинска потреба да биде zoon politikon, со цел да го унапреди својот живот преку ползување на својот труд и влегување во односи на делување, комуникација и размена со останатати поединци, почитувајќи одредена нормативна рамка.
2. Задоволување на желби и потреби (економски и политички начин)
Франц Опенхајмер, германски социолог од почетокот на 20-тиот век преку своето дело Држава: Нејзина Историја и Развој, Социолошки Гледaно, ја поставува освојувачката теорија за потеклото на државата, и издвојува 2 основни општи начина за задоволување на личните потреби и желби.[4] Тие се работа и кражба. Работата опфаќа труд, слободно поседување и уживање на плодовите од истиот, и доброволно (взаемно согласно) разменување на истите. Кражбата опфаќа одземање на туѓ плод од труд или размена со употреба на принуда. Под принуда (coercion) се подразбира употреба на физичка сила или закана со употреба на физичка сила врз поединец и/или негов плод од работа [5], во смисла на Муреј Ротбард, или кога делувањата на поединец се ставени во служба на туѓа волја, и за туѓа сметка, во поширока смисла на Фридрих Хаек.[6]
Овие начини, Опенхајмер ги има именувано и како економски и политички начин, а врз нив понатаму ја гради дистинкцијата економија–политика, и општествo-држава. [7]
Врз основа на овие истите, се изградени општите пристапи за решавање на општествени проблеми, имено првиот е пристап на трудољубивоста и доброволноста во општествените односи (насилството може да биде оправдано само во случаи на само-одбрана, и евентуално како реакција на прво иницирано насилство); вториот е пристап во кој принудата (насилството) понекогаш, во повеќе наврати и/или доминантно е легитимна (прифатена).
3. Човеково битие и општествено постоење (индивидуализам и колективизам)
Општество (society) e широк и апстрактен поим, околу кој има бројни дилеми во неговото одредување, од каде почнуваат сите поделби во социо-политичките и идеолошките тенденции.
Во поширока конотација може да се одреди како севкупност од односи и/или интеракции помеѓу луѓето кои го сочинуваат (се дел од него?). Ервин Ласло, во својата Индивидуализам, Колективизам и Политичка моќ ja определува (како тој вели) онтолошката концепција на општеството како множество од конкретен субјект (човекот како субјект во сите општествени настани) и каузалниот фактор на односи [8] (севкупност од економски, општествени, културни и други односи). На почетокот е определен концептот на човекот како конретно битие и севкупност од односи во кои влегува – општествено постоење.
Во зависност од каузлитетот и вреднувањето на релацијата конкретно битие – општествено постоење, Ласло издвојува две општи комбинации, кои се основата на разграничувањето на две, взаемно спротивставени политичко-философски идеи, кои имаат огромна улога во дефинирањето на пристапите кон општественото уредување.
Првата комбинација, конкретното битие е примарно, а општественото постоење е секундарно; поединечното битие има тенденција да го одредува и развива (своето) општественото постоење, а општеството е сума на општествените постоења на конкретните битија – е темел на идеата на индивидуализмот.[9]
Втората е она во која општественото постоење е примарно, конкретното битие е секундарно, а општеството дефинитивно го одредува битието – темел е на колективизмот.
Станува збор за теоретски поставки, се подразбира и дека општеството го моделира поединецот, но самото постоење на општеството, е резултат од дејствијата на поединците.[10] Колективизмот е затворена идеа, не остава простор за излез од општествена детерминираност – ,,општеството го прави човекот,” за разлика од индивидуализмот, кој е отворен [11] и остава простор за само-дефинирање, поединечно вреднување, иницијатива и развивање на ,,нови општества.”
Индивидуализмот и колективизмот како генерални идеи за односот поединец-општество, се врамени во сите идеологии со аспирации за уредување на општество; индивидуализмот во либерализмот, индивидуалистичкиот анархизмот [12] и сите други -изми кои во овој процес го истакнуваат поединецот и го поставуваат како цел; а колективизмот во социјализмот, колективистичкиот анархизам, национализмот, еднообразниот утопизам, авторитаризмот, тоталитаризмот и -измите кои поединецот го ангажираат како средство, кон ,,повисока општествена цел.”
4. Концепт на моќ во општеството (општествена и политичка)
Моќ е концепт од големо значење за општествените науки, општественото уредување, како и пристапот кон потребите и проблемите. Аналогно, општеството може да се набљудува како арена во која субјекти практикуваат моќ, за задоволување на своите желби и потреби, како и за решавање на проблеми. Макс Вебер во неговата Власт најопшто ја определува како можност за наметнување на волја [13] во однесувањето на други лица. Оној кој ја практикува моќта се определува како субјект на моќ, додека, оној кон кого е насочена, објект на моќта. Џон Кенет Галбрајт, истакнат економист, државен советник и дипломат, во своето дело Анатомија на моќта, го структуира концептот на моќ, ги определува видовите и лоцира изворите. Според него, постојат 3 основни видови на моќ, имено изнудена, наградувачка и условена моќ.[14] Изнудена моќ е моќта на стапот, на насилството или заканата со насилство – принудата, кога наметнувањето на волјата е базирана на страв кај објектот на моќта; наградувачка, е моќта на морковот, наметнувањето на волјата е базирано на (взаемна) награда за објектот и субјектот; а условена моќ е моќта на зборот, односно наметнувањето е врз основа на убедување на објектот. Наградувачката и условената моќ се видови кои не се основаат на принуда, и заеднички можат да се наречат неизнудена моќ. Овие определби на моќта се теоретски, и скоро секоја конкретна манифестација е адаптација на барем две или три од наведените.
Постојат и други типологизации, кои се слични со Галбрајтовата, имено типологизацијата на Алфред Џеј Нок (и Ротбард), на Ејн Ренд и други мислители во пошироката традиција на класичниот либерализам. Алфред Џеј Нок во своето дело Нашиот непријател, Државата (Our Enemy, the State) прави дистинкција помеѓу она што претставува политичка и општествена моќ (social power).[15] Политичката e онаа која произлегува од принудата, и претставува моќ над човештвото, додека пак општествена моќ (social power) претставува моќ над природата.[16] И типологизацијата на Ејн Ренд во нејзината збирка на есеи Капитализам: Непознат идеал е во слична насока на онаа на Џеј Нок, само што таа наместо општествена моќ, го користи терминот економска моќ (economic power).[17] Заклучно, општествената моќ во смисла на Џеј Нок и економската моќ, во смисла на Ранд се поистоветуваат со неинудена моќ, во смисла на Галтбрајт, а точката на врзување е отсуството на принуда во нив.
Спротивно, политичката моќ се определува како можност за наметнување на волја во општествените односи, втемелена на принуда, а оправдана со легитимитет и суверенитет. Се базира на изнудена моќ или моќта на стапот, а дополнително надоградена со наградувачка и условена моќ на субјектот на моќта – Државата.
5. Општествено уредување и пристапи кон проблеми (слободарски и врховистички)
Слободарскиот пристап (liberty approach) и врховистички пристап (power principle), претставуваат два основни пристапи [18] за уредување на едно општество, како и понатамошно конкретизирање на истите кон задоволување на личните потреби и решавање на споделените проблеми. Примарниот проблем, кој треба да биде основа за понатамошно решавање на останатите проблеми и кој го адресираат овие два пристапи е практичното општественото уредување, поставеност на односите, легитимност на моќта и ингеренции на субјектите.
Слободарскиот пристап кон уредувањето има децентрализиран карактер и предизвикува хоризонтално општество,[19] ,,од горе надолу” (bottom-up) и е воспоставен врз принципот на само-поседување (self-ownership). Овој принцип е централен во рамките на индивидуалистичката идеа, заедно со нејзините идеолошки продолженија, а Муреј Ротбард, еден од најбитните протагонисти на овој пристап, во неговата За Нова Слобода: Слободарски (Либертаријански) Манифест (For a New Liberty: The Libertarian Manifesto), го определува:
,,Апсолутно право на секој човек, кое потекнува од неговото конкретно битие, да го поседува своето тело, што значи, да го чува ослободено од секаква принуда.” [20]
Субјекти, главни актери во слободарскиот пристап се поединците, со нивните делувања, комуникации и размени во кои влегуваат. Овој пристап тргнува од само-иницијативноста и мотивацијата на поединците за задоволување на своите потреби и решавање на споделените проблеми. Правната основа на пристапот е договорот, преку кој секој оној кој влегува или има ефекти од одреден однос, потребно е да ја изјави својата согласност за истиот. Непосакуван ефект од слободарскиот пристап може да биде рамнодушност, па и отсуство на дејство кон определени проблеми. Како последица на слободарскиот пристап во уредување на конкретно општество, втемелен врз човековото право на неповредливост на неговиот физички интегритет, слобода и сопственост принципот на само-поседување и поединечен суверенитет, врз основа на неизнудена моќ се појавува спонтан општествен поредок.
6. Врховистичкиот пристап [22] кон општествено уредување (политички авторитет)
Се врши од еден ексклузивен центар, врз основа на (политичка) моќ, како и вербата во општествената детерминираност на поединците. Истиот предизвикува како вели Ренди Барнет вертикално општество [23] или хиерархиско ,,од горе на долу” (top-down) општество. Врховистичкиот пристап кон општествено уредување следи логика дека текот на општествените односи и непосакуваните ефекти од истите најдобро се регулираат од еден центар. Централна точка на врзување може да биде ,,општото добро,” [24] кое во традицијата на Платон и Русо не е само волјата на мнозинството, туку и како нешто кое објективно постои [25] или во смисла на Сен Симон општествена корисност (utility).[26] Врховистичкиот пристап има тенденција свесно да (се обиде да) создаде општествен ред, преку агентот на самиот пристап и ред, и одредувачот на општото добро и општата корисност – политичкиот авторитет/центар/систем/држава. Државата е носителот на уредувањето на општеството од еден центар, преку изразување на политичка моќ, оправдана со суверенитет и легитимитет, со цел градење или одржување на општествен ред. Правната основа на овој пристап е наредбата со која се наметнува ограничување или посакувано поведение врз поединците. Изразувањето на моќта опфаќање централно уредување на општествените односи преку: поставување на правилата на игра (нормирање), планирање и извршување (управување) и казнување на оние кои не ги почитуваат (санкционирање).
Дон Лавоие нагласува 2 проблеми со кои се соочува врховистичкиот пристап, и тоа проблемот на знаењето или утилитарен проблем (knowledge problem) и тоталираниот или моралниот проблем (totalitarian problem).[27] Проблемот на знаењето се поврзува со (недостаток на) функционирање, продуктивност на економијата и генерирање на општествена интелегенција [28], додека пак тоталитарниот проблем со повреди на принципот на само-поседување – ограничување на слобода, узурпирање на сопственост, загрозување на физички интегритет и одземање на живот. Поединците имаат мал простор за учество во уредувањето преку вклучување во структурите под центарот или во современи услови преку практикување на право на глас (за оние кои ќе бидат во центарот).
Научно-философските традиции кои го нагласуваат врховистичкиот пристап започнуваат со философската традиција на Платон, заживуваат за време на Просветителството во делата на Русо и социјал-утопистот Сен Симон, како и самиот Карл Маркс, за да се актуелизираат и најмногу да дојдат до израз во 20-тиот век. Подемот на науката и технолошките иновации, претставувала подлога за идеата дека човекот може да ги контролира целокупните општествените текови и да ги сузбива негативните ефекти од истите. Манифестации можат да се пронајдат во постоењето на нацистичка Германија, советска Русија и ред други држави кои проблемите ексклузивно ги решавале (решаваат) од горе надолу. Во истите државата успеа да наметна (релативно) кратко-траен централизиран општествен ред, да навлезе длабоко во општествените односи, и да спроведе власт преку убивање, затворање, забрана, цензура, конфискација и сл. методи. Во современи услови, врховистичкиот пристап може да се пронајде во помека (женска) форма [29] и во фискална рамка, манифестиран во екстензивните држави на благосостојба (welfare state) и држави-дадилки (nanny state), со силна тенденција на контрола, планирање и распределување, а со тоа и (обид за) наметнување на тековите во општеството од горе надолу.
7. Спонтан поредок
Секое општество (а со тоа и пристапот) се манифестира во конкретен ред/поредок.[30] Тој е моменталниот пресек од сите односи во истото. Тука спаѓаат сите делувања, комуникации и размени. Со цел разликување, крајниот резултат на слободарскиот пристап е наречен поредок, додека оној на врховистичкиот е ред.
Спонтаниот поредок е последица на актуелизација на идеата на индивидуализмот и адаптација на слободарскиот пристап. Се темели на слободни и суверени поединци, [31] кои преку своето делување мотивирани и со цел [32] влегуваат во општествени односи. Се базира на взаемно-согласни волји и отсуство на принуда во целокупниот општествен собраќај. Аналогно истиот не значи дека секој може да прави што сака, туку дека е формиран и организиран преку доброволни односи и постоење на повеќе практични авторитети [33] од времен караткер (наместо врз еден постојан и ексклузивен политички авторитет). Во поредокот е легитимно практикување на неизнудена, општествена или економска моќ. Гаранција на принципот на само-поседување е правото на излез (exit) [34] на поединецот од секој општествен однос во кој е инволвиран или има делува врз него.
За спонтан поредок (spontaneous order) [35], имплицитно и екплицитно пишувале плеада на дејци, како Џон Лок, Адам Смит, Дејвид Хјум, Пјер Џозеф Прудон, Лудвиг фон Мисес [36], Фридрих фон Аугуст Хаек, Дон Лавоие, Ханс Херман Хопе итн. Смит брилијантно го опишал функционирањето на пазарната економија, со невидливата рака. Во негова смисла, ,,ослободувањето на поединците да ги бараат своите интереси на пазарот, несвесно ќе вроди со економски поредок обележан со богатство и зголемување на придобивките на секој кој е доволно среќен да учествува во него”[37] – пазарен поредок. Прудон го има добро формулирано во фразата ,,Слободата е мајка на поредокот, а не негова ќерка.”[38] Хаек го нарекува каталаксија (catallaxy) и го одредува како производ на човекови делувања (акции), но не на човеков дизајн. Исто така го нарекува и полицентричен поредок, [39] затоа што се базира на многубројни центри на моќ.[40] Мохамед Бамје го нарекува ненаметнат поредок, и го oпишува како доброволен, втемелен врз практични авторитети. Ханс Херман Хопе го именува природен поредок,[41] кој произлегува од природните (доброволни) односи помеѓу поединците. Сите овие концепции на поредоци всушност се поклопуваат и аспектираат општествена последица, инспирирана од индивидуалистички идеи на адаптиран слободарски пристап, преку почитување на принципот на само-поседување, доброволно-договорно (само)уредување и постоење на голем број центри на (неизнудена) моќ, кои делуваат во насока на поредокот, но немаат капацитет и не го креираат своеволно.
8. Однос ред и поредок
Помеѓу редот и поредокот не постои разлика како моментални показатели на севкупните општествени односи, но се разликуваат квалитативно. Може да се прикажат на вертикална оска, на екстремите долу-ред, горе-поредок (како концептуални модели), а помеѓу нив е реалниот ред-поредок. Иницијатор на дистинкцијата ред-поредок претставува пристапот кон општествено уредување, кој може да биде слободарски и врховистички. Конкретен показател може да бидат постоењето (existence), улогата (role) и ставот (attitude) на политичкиот центар [42] – државата. Кај редот, уредувањето се базира на општо (надпоединечно) добро, додека кај поредокот, истото се базира на принципот на само-поседување на поединците и легитимно стапување во доброволни односи. Тоталните држави со силно адаптиран врховистички пристап се стремат да воспостават тотално наметнат ред, додека пак идеален спонтан поредок би имало во ситуација на бездржавие, со потполна актуелизација на слободарскиот пристап. Во општествата во кој живее човекот во 21 век, скоро и да се изоставени екстремите, но во сите доминира еден од овие пристапи, кој вродува во поредок или ред.
[1] Ervin Laszlo – Individualism, Collectivism & Political Power (1963, Springer-Science+Business Media, B.V.:Hague)
[2] Aдам Смит – Богатството на народите (1997, Скопје: Штрк)
[3] Аристотел – Никомахова Етика (2003, Скопје: Три)
[4] Franz Oppenheimer – The State: Its History and Development Viewed Sociologically (1926, New York: Vanguard Press)
[5] Murray Rothbard – The Ethics of Liberty (1998, New York University Press)
[6] Nick Manley – Hayek vs. Rothbard on Coercion (2014, Center for Stateless Society)
[7] Wendy Mcelroy – Defining State and Society (1998, Independent Institute)
[8] Ervin Laszlo – Individualism, Collectivism & Political Power (1963, Springer-Science+Business Media, B.V.:Hague)
[9] Ibid
[10] На слична линија може да се гледа и дебата nature vs. nurture, која може да се протолкува како in order to nurture, you need nature, или јајце-кокошка дебатата.
[11] Karl Popper – The Open Society and its Enemies (1945, Princeton University Press)
[12] Bosko Karadzov – Demonopolization of the State: The Problem of Security and Freedom in Minarchist Society (2019, karadzovbosko.wordpress.com)
[13] Maks Veber – Vlast: Sociologija Vlasti (2014, Mediterran Publishing: Novi Sad)
[14] Џон Кенет Галбрајт – Анатомија на Моќта (1995, Култура: Скопје)
[15] Alfred Jay Nock – Our Enemy, the State (1935, barefootsworld.org)
[16] Murrey Rothbard – Anatomy of the State (2009, Ludwig von Mises Institute)
[17] Ayn Rand – Capitalism: The Unknown Ideal (1967, Penguin Group: New York)
[18] Randy E. Barnett – Pursuing Justice in a Free Society: Part One – Power vs. Liberty (1985, Criminal Justice Ethics)
[19] Randy E. Barnett – The Structure of Liberty: Justice and the Rule of Law (2014, Oxford University Press)
[20] Murray Rothbard – For a New Liberty: The Libertarian Manifesto (1973, Ludwig von Mises Institute)
[21] Џон Лок – Писмо за Толеранцијата; Две расправи за Владата (2006, Аз-буки: Скопје)
[22] Врховистичкиот пристап како таков не се поврзува само со уредувањето на едно општество во целина, туку истиот постои во повеќе заедници во рамките на општеството. Школски пример за врхивистички пристап е уредувањето на армијата, каде што се следи строга хиерархиска структура, во која што наредбите доаѓаат од центарот (од горе), а поединците (војниците) имаат една можност – да постапат по неа. Исто така врховистичкиот пристап е доминантен во патријархалните фамилии, некои корпорации и сл.
Randy E. Barnett – The Structure of Liberty: Justice and the Rule of Law (2014, Oxford University Press)
[23] Ibid
[24] Жан-Жак Русо – Општествен Договор (2013, Ѓурѓа: Скопје)
[25] David Osterfeld – Freedom, Society and State: An Investigation into the Possibility of Society without Government (1986, Cobden Press: San Francisco)
[26] Сен-Симон е еден од првите поборници за адаптација на врховистичкиот пристап, преку идеата за централно планирање на индустријата, колективно поседување на средствата на производство и општествената корисност (social utility) како цел на определено уредување. Теоретскиот систем кој го гради, а подоцна марксизмот се темели на истиот е наречен социјал-утопизам.
Don Lavoie – National Economic Planning: What’s Left? (2016, Mercatus Center at George Mason University)
[27] Ibid
[28] Општественото интелегенција како сумирано знаење од локални и времени знаења на учесниците, кое се генерира при доброволно влегување и размени во односите.
Ibid
[29] Јонах Голдберг во неговата Либерален Фашизам пишува за ,,женска форма на тоталитарианизам” изразена во современите (либерални) режими, за разлика од машката верзија, запазени во фашистичките и комунистичките режими од 20-тиот век. Исто така, Нолберг оваа дистинкција ја прави и во однос на познатите дистописки дела, Орвеловата 1984 ја претставува машката визија за тоталитарианизмот, додека пак Хаксли преку својот Храбар Нов Свет ја претставува женската.
Jonah Nolberg – Liberal Fascism: The Secret History of the American Left, from Mussolini to the Politics of Meaning (2008, Doubleday)
[30] Eugene Heath – Spontaneous Social Order and Liberalism (2005, NYU Journal of Law and Liberty (inaugural issue))
[31] Nikola Lj. Ilievski – The Individual Sovereignty: Conceptualization and Manifestation (2015, Journal of Liberty and International Affairs, Vol.1, Num.2)
[32] Лудвиг фон Мисес, истакнат економист од 20-тиот век и една од најбитните фигури за класичниот либерализам во 20-тиот век, истакнува дека делувањата (акциите), а со тоа и односите во кои влегуваат луѓето имаат определена цел и мотив. Во таа смисла, анализата на економски и пошироки општествени активности треба да се базира на општа теорија на избор и мотиви. Аналогно на тоа, Мисес истакнува дека економијата не е доволна како наука за да ги проучи делувањата на поединците и има потреба од поопшта универзална – праксеологија или наука за човековите делувања (од која и економијата е дел).
Повеќе: George H. Smith – Praxeology (2008, libertarianism.org)
[33] Mohammed A. Bamyeh – Anarchy as Order: The History and Future of Civic Humanity, World Social Change (2009, Rowman & Littlefield Publishers, Inc.)
[34] Albert O. Hirschman – Exit, Voice and the State (2011, Cambridge University Press)
[35] Norman Barry – Spontaneous order (2008, libertarianism.org)
[36] Спонтаниот поредок, покрај неговото најтесно значење во економијата, може да се пронајде и во поширокото општествено функционирање, но и во биолошкото функционирање на живите организми. Единките во сите овие контексти делуваат како едно, но сепак не постои централен авторитет кој го регулира делувањето. Пример е настанокот и одржувањето на јазиците, настанокот на англо-саксонското право, а исто така е присутен и помеѓу живите организми, кои делуваат синхронизирано во отсуство на централен авторитет (мравки, птици и сл.)
Повеќе: Steven Strogatz – The Science of Sync (2004, TED talk)
[37] Адам Смит – Богатството на народите (1997, Скопје: Штрк)
[38] Автор на познатата максима е Пјер Џозеф Прудон, првиот само-прогласен анархист. Максимата е популаризирана од Бенџамин Такер. Прудон пишува исто така за поредокот кој произлегува од доброволните односи и размени.
Pierre Joseph Proudhon – The Principle of Federation and the Need to Reconstitute the Party of Revolution (1863, E. Dentu: Paris)
[39] Friedrich von August Hayek – The Constitution of Liberty: The Definitive Edition (1960, University of Chicago Press)
[40] Goran Ilik & Nikola Lj. Ilievski – Polycentrism: Operationalization and its Significance (2008, International Scientific Conference “Towards a Better Future: Rule of Law, Democracy, and Polycentric Development”, Faculty of Law Bitola)
[41] Hans-Hermann Hoppe – Democracy: The God that Failed: The Economics, Politics of Monarchy, Democracy and Natural Order (2001, Transactions Publishers)
[42] Постоење – дали постои држава или не (бездржавно општество); улога – функциите на државата (дали се работи за ноќен стражар држава (night watchmen state), социјална држава, или сеприсутна тотална држава), даночна оптовареност, и инволвираност на населението; став – почитување на владеење на право, ефикасност, транспарентност, одговорност.
Литература:
Адам Смит – Богатството на народите (1997, Скопје: Штрк);
Albert O. Hirschman – Exit, Voice and the State (2011, Cambridge University Press)
Alfred Jay Nock – Our Enemy, the State (1935, barefootsworld.org)
Аристотел – Никомахова Етика (2003, Скопје: Три);
Ayn Rand – Capitalism: The Unknown Ideal (1967, Penguin Group: New York);
Bosko Karadzov – Demonopolization of the State: The Problem of Security and Freedom in Minarchist Society (2019, karadzovbosko.wordpress.com)
David Osterfeld – Freedom, Society and State: An Investigation into the Possibility of Society without Government (1986, Cobden Press: San Francisco)
Don Lavoie – National Economic Planning: What’s Left? (2016, Mercatus Center at George Mason University)
Ervin Laszlo – Individualism, Collectivism & Political Power (1963, Springer – Science + Business Media, B.V.:Hague);
Franz Oppenheimer – The State: Its History and Development Viewed Sociologically (1926, New York: Vanguard Press);
George H. Smith – Praxeology (2008, libertarianism.org)
Goran Ilik & Nikola Lj. Ilievski – Polycentrism: Operationalization and its Significance (2008, International Scientific Conference “Towards a Better Future: Rule of Law, Democracy, and Polycentric Development”, Faculty of Law Bitola).
Hans-Hermann Hoppe – Democracy: The God that Failed: The Economics, Politics of Monarchy, Democracy and Natural Order (2001, Transactions Publishers)
Friedrich von August Hayek – The Constitution of Liberty: The Definitive Edition (1960, University of Chicago Press)
Karl Popper – The Open Society and its Enemies (1945, Princeton University Press);
Maks Veber – Vlast: Sociologija Vlasti (2014, Mediterran Publishing: Novi Sad);
Mohammed A. Bamyeh – Anarchy as Order: The History and Future of Civic Humanity, World Social Change (2009, Rowman & Littlefield Publishers, Inc.)
Murrey Rothbard – Anatomy of the State (2009, Ludwig von Mises Institute);
Murray Rothbard – For a New Liberty: The Libertarian Manifesto (1973, Ludwig von Mises Institute);
Murray Rothbard – The Ethics of Liberty (1998, New York University Press);
Nick Manley – Hayek vs. Rothbard on Coercion (2014, Center for Stateless Society);
Nikola Lj. Ilievski – The Individual Sovereignty: Conceptualization and Manifestation (2015, Journal of Liberty and International Affairs, Vol.1, Num.2)
Norman Barry – Spontaneous order (2008, libertarianism.org)
Pierre Joseph Proudhon – The Principle of Federation and the Need to Reconstitute the Party of Revolution (1863, E. Dentu: Paris)
Randy E. Barnett – Pursuing Justice in a Free Society: Part One – Power vs. Liberty (1985, Criminal Justice Ethics);
Randy E. Barnett – The Structure of Liberty: Justice and the Rule of Law (2014, Oxford University Press);
Steven Strogatz – The Science of Sync (2004, TED talk)
Wendy Mcelroy – Defining State and Society (1998, Independent Institute);
Џон Кенет Галбрајт – Анатомија на Моќта (1995, Култура: Скопје);
Џон Лок – Писмо за Толеранцијата; Две расправи за Владата (2006, Аз-буки: Скопје);
Жан-Жак Русо – Општествен Договор (2013, Ѓурѓа: Скопје)
Автор:
Никола Љ. Илиевски
Програмски директор, Либертаниа – Центар за Современа Политика
Национален координатор, Студенти за слобода
Студент на докторски студии, политички науки, Правен факултет УКИМ-Скопје;
