За традицијата и рационалноста

Одвреме-навреме, често може да се слушнат ставови што одат некако вака: штом ниту еден човек нема избор каде ќе се роди, апсурдно е што истиот под влијание на заедницата во којашто живее, завршува да ги брани вредностите на заедницата во која се родил. Затоа рационалното нешто кон што „светскиот“ човек треба да се стреми е кон укинување на границите, народите, различните култури итн. Ако овие работи ги нема, односно, ако не постоеја различните култури, народи, религии, тогаш ќе ги снемаше сите можни конфликти помеѓу луѓето и сите ќе живееја среќни и задоволни до крајот на својот живот и сите други пропратности што ги следат бајките.

Секако, ваквото поимање на работите е целосно погрешно, затоа што ако сметаме дека за сите работи треба да имаме рационално објаснување, тогаш неизбежно е да бидеме рационални и за рационалноста исто така. Во спротивно и не сме нешто рационални како што објаснува Талеб во неговата статија „Како да се биде рационален за рационалноста.“ Поентата е дека преживувањето доаѓа секогаш на прво место пред што било друго. За човекот преживувањето не значи истото она што значи за животните и другиот жив свет, туку нешто пошироко.

Човекот гради цивилизација, а ниту една цивилизација не е рационална во научна смисла на зборот. Како прост пример за ова може да се посочи популарната реченица што гласи „да ја спасиме планетата!“. Ова и на прв, а и на последен поглед воопшто не е рационално, од проста причина што на планетата како планета воопшто не ѝ треба никакво спасување, зашто ако можеме на планетата да ѝ припишеме човечки карактеристики, веројатно неа воопшто нема да ѝ биде гајле дали на неа постојат луѓето или не постојат, колкаво е нивото на јаглероден диоксид во воздухот, за колку степени е порасната просечната температура во последните 100 години, за колку центиметри се искачил водостојот на океаните итн. И вака и така, и во вакви и во онакви услови, планетата ќе постои сѐ додека во некоја далечна иднина не биде голтната од сонцето.

Сепак од еден друг поглед оваа реченица и не е толку нерационална, зашто човекот во фаза на преживувањето секогаш го бара она што е трансцендетално. Во случајов она нешто што е трансцендетално е планетата. Мора неа да ја спасиме, да ѝ припишеме натприродно, нема да претерам ако речам божествено својство за да се спасиме самите себе.

Пред некое време имав чест да слушнам една многу убава анегдота разговарајќи за рационалноста. Вели мојот пријател, рационалистот кога ќе отиде да гледа филм во кино сала, знаејќи дека е филм, а гледа акциска сцена каде има крварење, станува и вели па ова не е реално, тоа не е вистинска крв, туку кечап и ја напушта кино силата.

Ова не е единствена анегдота од овој вид има и една друга во која главен протагонист е славниот физичар, малку знаен заради сенката на Ајнштајн, Нилс Бор. Имено Бор на својата врата имал закачено потковица. Еден негов познаник кога ја видел потковицата го прашал на Нилса: Зарем ти, врвен физичар чуваш потковица, зарем навистина веруваш во овие работи? Бор му одговорил дека самиот тој верувал, не верувал, факт е дека потковицата носи среќа и сите знаат дека едноставно потковицата носи среќа.

Ако се вратиме низ историјата, во античко време, во една античка држава во која живеел Сократ, ќе видиме дека Сократ бил најрационалниот човек што некогаш постоел, а најверојатно и што некогаш ќе постои. Приказната за него е следнава. Херофон, Сократов пријател, ја прашал пророчицата од Делфи кој е најмудар човек во атинската држава. Таа му одговорила дека не постои помудар човек од Сократа. Ова е иронично зашто како може некој што знае дека ништо не знае да биде најмудар.

Сократ кога слушнал за ова почнал да оди и да ги испрашува сите граѓани во древна Атина, од трговци до учители што тврделе дека се мудри. Откако ниту еден од нив не успеал да го преживее Сократовиот дијалектички метод, Сократ едноставно заклучил дека е пратен од Бога да ги покори сите оние што мислат дека знаат, а не знаат, и да ги врати на вистинскиот пат. Во Политеја каде Сократ ја гради идеалната држава нема место за уметниците зашто Сократ во поглед на знаењето вели дека ако ја земеме масата можеме да кажеме дека оној што рационално може да ја сфати идејата за масата има најголемо знаење за неа. Потоа следува столарот кој може да ја конструира масата во физички облик. Меѓутоа, најниско знаење за масата има уметникот кој има само познавање за појавата (изгледот) на масата и кој ја имитира во неговото уметничко дело. Оттука, заклучува Сократ, уметниците немаат место во неговата идеална држава, зашто уметноста не е ништо друго освен илузија и имитирање на реалноста.

Токму затоа Ниче, зборувајќи за Сократ, ќе каже дека тој е најмудриот филозоф на сите времиња, но истовремено и показател за деструктивноста на рационалноста, зашто во суштина Сократ секогаш се наоѓа во антагонизам со она што значи живеење. Рационалноста не може да ги создаде приказните, бајките, митовите… што им дале суштина на античките грчки држави и на нивните општества. Најпосле, верувам дека нема човек што не ужива во делата на да Винчи, Микеланџело, Ван Гог и на нив сличните. Без уметноста човек сфаќа дека неговиот живот е навистина празен, но зошто човекот кој ја бара рационалноста во секој поглед на неговиот живот би уживал во уметноста? Тоа е навистина нерационално. Но, бидејќи во суштина нема таков човек, се потврдува Сократовото „знам дека ништо не знам“. Сите ние останати ништо и не знаеме по природата на нештата, но за разлика од Сократ живееме.

Сега, ако се навратам на традицијата и нејзината рационалност, што е она што треба да го заклучам? Државите, народите, религиите… во извесна смисла се нерационални. Најпосле, ќе рече слабонадарениот мислител, сите сме од крв и месо и најдобро ќе биде ако ги укинеме сите нерационалности, а нема ништо понерационално од традицијата со сите свои обичаи и суеверија. Лешек Колаковски, познат по неговиот magnum opus „Главните токови на Марксизмот“ во неговата книга „Модерноста во бесконечното судење“, во есејот „Одмаздата на сакралното во профаната култура“ пишува за тоа како модерните општества се самодеструктивни зашто веќе не се во позиција да ги разберат контурите на кое било општество, па и цивилизација ако сакате.

Во поглед на религијата Колаковски ќе напише дека една од функциите на сакралното во нашите општества е да им придаде дополнително значење на основните поделби во човековиот живот што е невозможно да се оправдаат преку емпириска опсервација. Раѓањето и смртта, бракот и половите, диспаритетот во годините и помеѓу генерациите, трудот и уметноста, војната и мирот, криминалот и казнувањето итн. – сите овие нешта во предмодерното општество имале сакрален аспект. Сакралното го снабдило општеството со систем на знаци, кои служеле не само за да се идентификуваат работите спомнати погоре, туку и да им се придаде специфична вредност, да се втемелат во одреден ред.

Според тоа, Колаковски вели дека улогата на сакралното во суштина било конзервативен принцип зашто тоа едноставно ја стабилизирала структурата на општеството – неговите форми и поделбите, но и неправедностите и институционализираните инструменти на опресија. Тогаш, главното прашање е следново: како може општеството да преживее во отсуство на конзервативните сили, т.е. со други зборови, како може да преживее без наизменични тензии помеѓу структурата на општеството (конзервативниот принцип) и развојот (прогресивниот принцип). Оваа напнатост помеѓу овие принципи е корен на животот, нејзиното згаснување би значело смрт, или заради стагнација ако остане само конзервативниот принцип или заради самоуништување ако остане само прогресивниот принцип, во структурна празнина.

Во модерноста живееме во свет во кој сите наши наследени динстинкции се прилично силно нападнати. Нападнати се како што вели Колаковски во име на хомогеноста, што се држи како идеал со празни флоскули кои имаат задача да прикажат дека секоја разлика значи хиерархија, а секоја хиерархија опресија. Токму затоа не постои повеќе јасна дистинкција во политичкиот живот помеѓу смртта и мирот, сувереноста и робувањето, инвазијата и ослободувањето, еднаквоста и деспотизмот. Ниту пак постои јасна разлика помеѓу агресорот и жртвата, мажот и жената, помеѓу генерациите, помеѓу уметноста и кичот, знаењето и незнаењето.

Со исчезнувањето на сакралното, кое воспоставило ограничување на совршенството на профаното, се издигнува, според  Колаковски, една од најопасните илузии на нашата цивилизација. Илузијата дека не постојат ограничувања кон промените што човековиот живот може да ги претрпи, дека општеството во принцип е бескрајно растегливо нешто. Тврдењето дека човекот може целосно да се ослободи од сѐ, да се ослободи од традицијата и сето претходно значење на неговото постоење – сето тоа наместо да доведе до врвно ослободување, нѐ остава единствено во мрак. Колаковски посочува дека во овој мрак, каде сѐ е еднакво добро, следува и дека сѐ е индиферентно. Во оној момент кога човекот си приспособува дека е креаторот на сето можно постоење, тогаш следува и верувањето дека не постои причина да се создаде што било од трајна важност.

Да се биде целосно ослободен од значењето, ослободен од притисокот на традицијата, значи да се поставиш самиот себе во празнина и едноставно да се распаднеш. Ако е вистина, заклучува Колаковски, дека за да се направи општеството потолерантно мораме да веруваме дека може да биде подобрено, исто така е вистина дека секогаш ќе постојат луѓе што ќе мислат за цената што мора да се плати за секое скалило коешто го нарекуваме прогрес.

Хипотетички свет во кој традицијата ќе биде збришана ќе го остави само изборот предложен од Бодлер, помеѓу љубовниците на проститутките и љубовниците на облаците. На крајот, цивилизацијата е многу тенко кинливо нешто. Оној што мисли дека таа може да се рационализира според дадени параметри, не прави ништо друго освен што се лаже самиот себе, бидејќи рационалноста како што посочува Ниче е деструктивна сила и таа служи за анализирање, но не и за воспоставување водилки за животот.